DZIEJE STAREGO FOLWARKU I OKOLIC.

TRADYCJE OŚWIATOWE.

Suwalszczyznę przez wiele wieków charakteryzowały ogromne puszcze i niski stopień ucywilizowania. Osadnictwo w centralnej części tego regionu tj. w Puszczy Perstuńskiej i w Puszczy Przełomskiej rozpoczęło się wraz z nadaniem zakonowi kamedułów w dniu 6 stycznia 1667 roku przez króla Jana II Kazimierza wyspy Wigry wraz z królewskim dworem myśliwskim. Kameduli zakładali wsie tam, gdzie puszczę już wycięto. Dzięki ich działalności już przed 1690 rokiem powstały Suwałki, Biała Woda, Żywa Woda i Szurpiły, a także leżące przy samej wyspie dwie wsie ogrodników: Magdalenowo i Burdyniszki. Kameduli zajęli się kolonizacją przyznanych im ziem w sposób planowy i zorganizowany. Tworzyli nowe rudnie i smolarnie, dzierżawili jeziora i rzeki, uzyskiwali dochody z produkcji towarów drzewnych, opłat za wjazd do puszczy. Czerpali zyski z zakładanych w puszczach karczem oraz z dzierżawy praw do łowienia ryb. Działalność ekspansywną zakonników ograniczyło odebranie przez króla w 1715 roku leśnictw wraz z puszczami. Mimo to pozostały w ich posiadaniu skolonizowane wcześniej wsie położone na pasie wzdłuż Czarnej Hańczy między jeziorem Okmin a Górą Krzemienną. W 1720 roku, dzięki zabiegom zakonu, król August II Sas nadał Suwałkom akt lokacyjny. Wraz z tym faktem rozpoczęła się intensywniejsza działalność osadnicza. Już przed 1745 rokiem powstały kolejne wsie: Leszczewo, Piertanie, Osinki, Potasznia, Bród, Osowa, Prudziszki, Dubowo, Sobolewo, Krasne, Remieńkinie, Żubrówka, na południowym brzegu Wigier : Bryzgiel, Krusznik, Czerwony Krzyż oraz folwarki: Papiernia, Nowy Folwark, Hutta[1].

Zasadnicze zmiany w rozwoju tych ziem dokonały się po trzecim rozbiorze Polski. W 1796 roku Suwalszczyzna znalazła się w prowincji Prus Nowowschodnich. W wyniku dalszych decyzji administracyjnych utworzono dwa departamenty – białostocki i płocki z siedzibą władz centralnych w Królewcu. Departament białostocki obejmował dziesięć powiatów. Znaczna część ziemi suwalskiej znalazła się w powiecie wigierskim (ok.11,5 tys. mieszkańców) oraz w powiatach goniądzkim i dąbrowskim. W największych miastach tych powiatów utworzono ich stolice. Stolicą powiatu wigierskiego zostały Suwałki. Powszechnym zjawiskiem okazała się kasacja przez władze pruskie dóbr kościelnych, starostw i ekonomii królewskich. W 1804 roku skonfiskowano dobra kamedułów wigierskich, a cztery lata później odebrano dobra dominikanom w Sejnach. Na wniosek króla pruskiego w 1799 roku utworzono diecezję wigierską z siedzibą biskupa w Wigrach. W ekonomii Wigry znalazło się 9 folwarków, 73 wsie i 3 osady[2].  Zamiarem władz pruskich była szybka germanizacja przejętych terenów, ale próby osadnictwa niemieckiego nie powiodły się. Ważny dla Suwalszczyzny okazał się kolejny zwrot w historii Polski związany z wojną prusko – rosyjską  z Francją. Ziemie te po klęsce Prus w 1807 r. znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego; ostatecznie włączono powiat sejneński z siedzibą w Sejnach i powiat dąbrowski z częścią wcześniejszego powiatu wigierskiego i ze stolicą w Augustowie. W tym okresie rozpoczęła się stopniowa kolonizacja   w  dobrach   rządowych,  oczynszowanie  chłopów  i   komasacja    wsi. Ponieważ w puszczach rządowych w tym czasie pozyskiwano smołę i wypalano węgiel drzewny, powstało wiele niedużych osad leśnych. Z chwilą upadku przemysłu rudniczego i smolarni wsie rudników przekształcały się we wsie rolnicze. Niektóre z nich, m.in. Pogorzelec, Karolin, czy Mikołajewo jeszcze w II połowie XVIII wieku zasiedlali staroobrzędowcy, tj. ludność pochodzenia rosyjskiego.

Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku utworzono Królestwo Polskie, dzieląc kraj ponownie na województwa. Część Suwalszczyzny znalazła się w obwodzie augustowskim, obejmującym powiaty: dąbrowski i biebrzański, zaś część w powiecie sejneńskim. Suwałki stały się siedzibą władz wojewódzkich, co ostatecznie potwierdził car Mikołaj I dopiero w 1835 roku. Po klęsce powstania listopadowego i kolejnej reformie administracji w 1837 roku województwo zamieniono w gubernię suwalską[3]. Ukaz carski z 1835 roku spowodował, że na terenie guberni przeprowadzono po raz trzeci oczynszowanie chłopów. Utrata częściowej autonomii po powstaniu listopadowym i nasilenie rusyfikacyjne wpływały niekorzystnie na rozwój i tak zacofanej, zniszczonej ziemi suwalskiej. Regres odczuło społeczeństwo tych terenów niemal w każdej dziedzinie, dotknęło to również oświaty. Do powstania listopadowego liczącą się szkołą na Suwalszczyźnie było liceum w Sejnach. W 1817 liceum przeniesiono do Łomży, a w Sejnach utworzono szkołę wydziałową. W 1824 roku udało się przywrócić szkole sejneńskiej rangę wojewódzką. W 1826 roku również w Sejnach powstało diecezjalne seminarium duchowne. Nie bez znaczenia dla regionu był korzystny wówczas rozwój Suwałk. Świadczył o tym wzrost ludności, rozbudowa miasta, powstanie m.in. ratusza, kościołów – ewangelickiego i prawosławnego, szpitala i gimnazjum. Niestety, po upadku powstania listopadowego, w ramach szeroko zakrojonej rusyfikacji, zlikwidowano przede wszystkim prężne ośrodki edukacyjne. Zamknięto szkołę wojewódzką w Sejnach, którą dopiero w 1835 roku przekształcono w gimnazjum. Ze Szczuczyna przeniesiono do Suwałk szkołę obwodową – niepełną średnią. Nie spełniała ona jednak oczekiwań mieszkańców miasta. W 1839 roku przeniesiono do Suwałk gimnazjum z Sejn, a szkołę obwodową do Sejn, a później do Mariampola. Uczniami gimnazjum w Suwałkach byli synowie urzędników, kupców i bogatych rzemieślników. Uczyli się w nim również synowie ziemian i zamożnych chłopów (nauka była płatna). Do szkoły uczęszczali Polacy, Rosjanie, Żydzi i Litwini[4]. Aż do końca XIX wieku Suwałki miały tylko dwa gimnazja. Nie lepiej przedstawiała się sytuacja oświaty w terenie. Szkoły elementarne  funkcjonowały  wprawdzie we wszystkich miastach guberni, ale kształciło się w  nich bardzo mało uczniów. Zaledwie 10% dzieci w wieku szkolnym pobierało naukę [5]. Ogromną przeszkodą w rozwoju szkolnictwa była chwiejność carskiej polityki oświatowej. W 1821 r. zniesiono opłaty na rzecz szkół[6]. W 1834 r. przywrócono obowiązek zapewnienia środków na utrzymanie szkoły i nauczyciela, ale zwolniono dzieci wiejskie  od  nauki w szkołach ludowych. W wyniku wprowadzenia opłat na rzecz szkół i jednoczesnego zniesienia obowiązku nauki  w całej guberni zmalała sieć  szkół[7]. Ale ani słabo rozwinięta oświata, ani mieszanka narodowościowa ludności rozległych terenów wiejskich na obszarze guberni suwalskiej nie przeszkodziły narastaniu nastrojów patriotycznych. Szczególne ich przejawy miały miejsce w 1861 roku w samych Suwałkach[8]. Szerokim echem odbiło się demonstrowanie ubiorów narodowych, marsze nabożeństwa w kościołach, udział w procesjach, śpiewanie pieśni o charakterze patriotyczno – religijnym. W organizację ruchu patriotycznego angażowali  się księża, wojskowi, działacze polityczni, przedstawiciele szlachty i chłopów, mieszczanie – kupcy i rzemieślnicy,  młodzież gimnazjalna. Wybuch powstania  styczniowego w 1863 roku i jego upadek zaostrzyły represje i prześladowania. Suwalczan nie ominęły aresztowania, zesłania w głąb Rosji, konfiskaty majątku, czy pokazowe egzekucje[9]. Niektórzy „wycofali się w czas, przyczaili się i uniknęli więzienia i katorgi”[10].

Po upadku powstania władze carskie przystąpiły do wielu reform, których celem miała być unifikacja Królestwa z Cesarstwem. Przede wszystkim w 1864 roku przeprowadzono uwłaszczenie chłopów. Najistotniejsze okazało się uwłaszczenie komorników i służby oraz nadziały ziemi dla ludności bezrolnej. W wyniku uwłaszczenia w całym powiecie suwalskim powstały  co najmniej 22 miejscowości o powierzchni 502 ha. Jedną z największych wsi, które wówczas założono, była Mała Huta (z 37 osadami), leżąca w obrębie rządowego folwarku Huta, który od 1868 roku stał się gminą[11]. Nowa gubernia suwalska obejmowała 7 powiatów: suwalski, augustowski, sejneński, kalwaryjski, wiłkowyski, władysławowski i mariampolski. Południową część dawnej guberni augustowskiej włączono do nowo utworzonej guberni łomżyńskiej. W powiecie suwalskim znalazły się gminy wiejskie: Andrzejewo, Czosnków, Filipów, Huta, Jeleniewo, Kalwaria, Koniecbór, Kuków, Maćkowo, Pawłówka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Wólka i Zaboryszki[12]. Podział ten obowiązywał do I wojny. Powiat był zróżnicowany pod względem etnicznym i wyznaniowym. Zamieszkiwali go przede wszystkim Polacy (ok.70%), ale też Litwini (ok.9%), Żydzi (11.8%), Rosjanie (7,9%), Niemcy (4,3%), Białorusini (0,2%)[13]. Pod koniec XIX wieku do gminy Huta należały:

-wsie: Bobrowisko, Burdyniszki, Cimochowizna, Czerwony Krzyż, Dąbrówka, Gawrychruda, Huta Mała, Jastrzęby, Krasne, Królówek, Krzywe, Leszczewo, Leszczówek, Lipniak, Magdalenowo, Maniówka, Nowa Wieś, Okuniowiec, Piertanie, Piotrowa Dąbrowa, Płociczno, Płociczno-Tartak, Podwigry, Remieńkiń, Ryżówka, Sobolewo, Tratak, Wiatrołuża, Wigry, Wysoka Góra, Żubrówka;

– folwarki : Czerwony Folwark, Huta, Papiernia, Podleszczewo, Stary Folwark, Wiatrołuża;

– osady : Aleksiejówka, Gawarzec, Rzepińsko, Sobolewo, Sobolewo- Hamernia, Wiatrołuża, Żabcinek:

– osady leśne : Krzywe;

– nadleśnictwo : Sobolewo;

– leśniczówki : Białe, Gawarzec, Zieleniowo, Królówek, Deszczówek, Lipniak, Lipowo, Podmaniówka, Powały, Równiny, Słupiec, Sobolewo, Ustronie, Wasilczyki;

– przystanek kolejowy : Płociczno.

Gmina obejmowała rozległy teren powiatu suwalskiego, ok.177 km2 i rozciągała się wśród licznych jezior, tj. Żubrowo, Długie, Pierty, Krzywe, Wigry, Leszczewek, Białe. Mieszkańcy wiosek trudnili się głównie uprawą ziemi. Część stanowiła grupę robotników leśnych. Żydzi najczęściej prowadzili karczmy i wyszynki. Zajmowano się drobnym rzemiosłem. Przykładem wsi, która zaczęła podupadać pod koniec XIX wieku może być Tartak w gminie Huta: „wieś położona między Omułówkiem i Piertami – miał swoje dni chwały. Kiedyś była tu czynna cegielnia zatrudniająca dziesiątki robotników. Sznury podwód z cegłą ciągnęły codziennie do Suwałk. Ludzie zarabiali nieźle. Powstały dwie oberże, piekarnia, rzemieślnicy założyli warsztaty… życie wrzało. Dziś został młyn, kuźnia, żydowski kramik, monopolowy wyszynk z wódką”[14]. Mimo regresu, wieś odegrała ważną rolę również z powodu założonej tam w latach 1888 – 1913 gminnej szkoły. W tym samym czasie niewielkie znaczenie odegrał Stary Folwark. Od początku założenia tj. od ok. 1700 roku do XIX wieku był osadą jednodworczną leżącą w obrębie dóbr klasztornych w Wigrach. Nazwę Stary Folwark otrzymał po założeniu nowych folwarków w Wigrach, Sumowie czy Wólce. W 1827 roku stał się częścią majątku huciańskiego i liczył jedną zagrodę z siedmioma mieszkańcami. Na mapie Królestwa jako Stary Folwark pojawił się w 1839 roku. W 1880 r. odnotowano zaledwie dwie zagrody i 13 mieszkańców[15].

W Starym Folwarku stały trzy budynki, czyli prawdopodobnie jedna zagroda. Ale właśnie w okresie międzywojennym nastąpił intensywny rozwój miejscowości. Przede wszystkim dzięki atrakcyjnemu położeniu i powstaniu w Suwałkach Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego podjęto decyzję o budowie schroniska nad jeziorem Wigry. Już w czerwcu 1929 roku ponad 500 osób wypoczywało w schronisku. W kilka lat później, w 1937 roku, otwarto tzw. Dom Turystyczny, w którym założono agencję pocztowo-telegraficzną i telefon. Teren wokół ośrodka turystycznego zadrzewiono. Wybudowano lodownię i uruchomiono bufet. Stary Folwark stawał się popularną miejscowością turystyczną. Organizowano tu bazę dla obozów wędrownych, kursy żeglarskie, plenery malarskie, które miały „ożywić propagandę na rzecz Suwalszczyzny”[16]. W 1928 roku przeniesiono z Płociczna do Starego Folwarku stację naukowo – badawczą Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego w Warszawie. Jej organizatorem i kierownikiem był profesor Alfred Lityński [17].  latach trzydziestych w Starym Folwarku powstała Szkoła powszechna im. Żwirki i Wigury, którą Niemcy wysadzili wycofując się przed armią radziecką w 1944 roku. Okupacja hitlerowska spowodowała wiele strat w całej gminie. W czasie wojny duża grupa, szczególnie młodych ludzi, została wywieziona na roboty do Niemiec. Za udział w partyzantce 15 mieszkańców okolicznych wiosek rozstrzelano, a niektórzy trafili do obozów koncentracyjnych[18]. Zniszczeniu uległo ok. 75% gospodarstw indywidualnych i niemal 80 % gospodarstw państwowych.

Po wyzwoleniu powiatu suwalskiego w II połowie 1944 roku gminne rady narodowe przystąpiły do organizacji i normalizacji życia. Społeczeństwo w gminie Huta odczuwało brak narzędzi, urządzeń rolniczych, bydła, trzody chlewnej. Nie było produkcji rzemieślniczej, np. kowali. Już w 1945 w Starym Folwarku, który –podobnie jak przed wojną – był siedzibą gminy, założono spółdzielnię rolniczo – spożywczą; w Płocicznie uruchomiono tartak, w Gawrach Rudzie – młyn. Wyraźnie jednak odczuwano brak fachowców w wielu dziedzinach[19]. Na podstawie decyzji Wydziału Powiatowego Suwalskiego uruchomiono 10 szkół. W miejscowościach: Stary Folwark, Remieńkiń, Krasne, Nowa Wieś, Okuniowiec, Płociczno, Krzywe, Piotrowa – Dąbrowa, Sobolewo[20] powstały szkoły z niższymi klasami, 4 lub 5 – oddziałowymi. Uczniowie klas starszych musieli dojeżdżać do Suwałk. W rozparcelowanym folwarku Huta organizowano szkołę rolniczą. Szkoły wiejskie mieściły się w ciasnych, zniszczonych budynkach. Uczyło się w nich po kilkudziesięciu uczniów jednocześnie. Obwody szkół tak zorganizowano, by dzieci nie miały dalej niż 4 kilometry. Powojenna społeczność gminy trudniła się głównie uprawą roli. Zajmowano się też wyrobem płótna i grubszych materiałów z lnu i pakuł. Z powodu braku lokali nie można było zorganizować ośrodka zdrowia, natomiast w Starym Folwarku uruchomiono posterunek milicji[21]. Nie odzyskała dawnej świetności Stacja Hydrobiologiczna. Ponieważ budynek nie był doszczętnie zniszczony, po przeprowadzeniu niezbędnych remontów umieszczono w nim siedzibę gminy i szkołę. W 1949 roku zapadła decyzja o uruchomieniu biblioteki.

Najwięcej korzystnych zmian w miejscowości zaszło w latach 1954 -1973, gdy Stary Folwark był siedzibą gromady i przez dwa lata samodzielną gminą.[22]. W latach siedemdziesiątych miejscowość rozbudowała się. Poza szkołą, funkcjonował tu Państwowy Ośrodek Maszynowy, poczta, ośrodek zdrowia, schronisko PTTK, oddział banku spółdzielczego i posterunek milicji oraz gminny ośrodek kultury. Przemiany społeczno – gospodarcze lat dziewięćdziesiątych znacznie uwsteczniły rozwój miejscowości. Zlikwidowano większość ośrodków i placówek; pozostały szkoła i poczta. Rolniczy teren przekształcił się w miejscowość o charakterze wypoczynkowym i turystycznym. Od 1975 Stary Folwark jako część sołectwa Leszczewek należał do gminy Suwałki w województwie suwalskim.

Obecnie gmina Suwałki leży w północnej części województwa podlaskiego w centrum powiatu ziemskiego suwalskiego. Zajmuje 265 km2 powierzchni i składa się z 48 sołectw. Część terenu gminy wraz z jeziorem Wigry i leżącymi wokół niego miejscowościami od 1989 roku znalazło się w Wigierskim Parku Narodowym z siedzibą w Krzywem [23]. W gminie zamieszkuje około 6,5 tysiąca mieszkańców. W 7 szkołach podstawowych uczyło się około 620 uczniów. Mieszkańcy gminy to rolnicy, pracownicy leśnictw, ośrodków rybackich. Około 47% ludności trudniło się rolnictwem i pracą pozarolniczą –  w budownictwie, przemyśle, usługach rynkowych i nierynkowych.  Wyłącznie z pracy pozarolniczej utrzymywało się blisko 22 %  zatrudnionych. Na terenie gminy rozwinęły się niewielkie zakłady produkcyjno – usługowe w zakresie stolarstwa, mechaniki pojazdowej, budownictwa, instalacji wodno – kanalizacyjnych. Najbardziej znane miejscowości gminy to Gawrach Ruda, Stary Folwark i Płociczno[24]. W wielu atrakcyjnie położonych wsiach powstały gospodarstwa agroturystyczne jako odpowiedź na zapotrzebowanie rynku  turystycznego.

[1] A. Matusiewicz, Dzieje Suwalszczyzny do 1944 roku /w:/ Województwo suwalskie. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość. Suwałki 1995, s.97-103.

[2] Maciej Ambrosiewicz,Jerzy Brzozowski,Adam Żulpa,Wigierski Park Narodowy.Pradzieje.Osadnictwa. Tradycyjne budownictwo drewniane. Krzywe 1997, s. 27-29.

[3] A.Matusiewicz, op.cit. , s.103.

[4] Kronika zjazdu absolwentów z okazji 150-lecia szkoły średniej w Suwałkach (17-19 października 1986 r.), Suwałki 1988, s.23

[5] A.Matusiewicz, op.cit, s.111.

[6] W. Jemielity Szkolnictwo w guberni suwalskiej, Suwałki 1997, s.15.

[7] Ryszard Wroczyński Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980,s.115.

[8] A.Matusiewicz, Manifestacje patriotyczne w Suwałkach w 1861 roku /w:/”Rocznik Augustowsko-Suwalski”2002, tom II,s.32-46.

[9] Jarosław Szlaszyński, Powstanie styczniowe /w:/”Rocznik Augustowsko-Suwalski”2002, tom II, s. 67 -80.

[10] K.Omiljanowicz, Kraina kwietnych uwroci.Zapiski znad Wigier. Suwałki 2003 s.47.

Autor książki żył w latach 1888-1969. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził we wsi Piertanie niedaleko Starego Folwarku. Swoje wspomnienia spisał w latach trzydziestych ubiegłego wieku, ale z uwagi na tematykę, jak też osobisty charakter, nie udało ich się wydać w czasach PRL-u.

[11] J.Szumski, Osadnictwo na Suwalszczyźnie po powstaniu styczniowym /w:/ „Rocznik Augustowsko-Suwalski, t.II,”, Suwałki 2002, s. 73-80.

[12] W.Jemielity, Podziały administracyjne Suwalszczyzny 1919-1998, Suwałki 1998, s.8.

[13] A.Matusiewicz, Województwo…, s.114.

[14] K.Omiljanowicz, Kraina…,s.15. Autor pisał o wsi pod koniec XIX wieku.  Można wysnuć wniosek, że niekorzystne zmiany, spadek aktywności społecznej, dokonły się po powstaniu styczniowym, w którym brali udział również chłopi z okolicznych wiosek.

[15] A. i M. Ambrosiewicz, Historia, tradycja, kultura. Stary Folwark (1) /w:/ „Wigry” 2005, nr 1. Z tego artykułu pochodzi również zamieszczone zdjęcie mapki.

[16] Ibidem.

[17] Lityński Alfred, 1880-1945, hydrobiolog i zoolog; organizator i kierownik Stacji Hydrobiologicznej nad Wigrami /w:/Mała encyklopedia, Warszawa 1996.

[18]Archiwum Państwowe w Suwałkach /APS/, Zarząd Gminy Huta w Starym Folwarku, powiat suwalski, 1945- 1950. Dział administracji. Sprawy budowlane i odbudowy, t. 45. Ankieta dotycząca przebiegu działań wojennych oraz okupacji niemieckiej na terenie gminy Huta.

[19] /APS/, Zarząd gminy Huta w Starym Folwarku, 1945-1947, t.2

[20] W wyniku reform i niżu demograficznego większość szkół już zamknięto. Utrzymały się placówki w Starym Folwarku, Płocicznie i Nowej Wsi oraz szkoły leżące w zachodniej części gminy: w Przebrodzie i  Poddubówku.

[21] Z wagi na znaczne nasilenie ruchu turystycznego staraniem władz samorządowych posterunek policji funkcjonuje od lipca do połowy września.

[22] A.M.Ambrosiewicz, Stary Folwark (2), /w:/ „Wigry” 2005, nr 2, s. 16.

[23] X lat Wigierskiego Parku Narodowego. Opracowanie pod redakcją Andrzeja Strumiłło. Krzywe 1999.

[24] Internet, www.gminasuwalki.pl z dn. 05.05.2006 r.